Tabakscultuur rond Amerongen

Hond mee:Tijdens deze hele route zijn honden aangelijnd toegestaan. Langs de Remmerdense Heide zijn honden niet toegestaan. Wilt u wel deze route lopen met de hond? Volg dan in plaats van punt 5 dit alternatief:

Pad volgen met bocht naar links. Op dubbele kruising RD, pad door de velden. Je ziet de tabaksschuren al liggen. Meteen LA (t.o. fietsknooppunt 65) ligt een tabaksschuur, even verderop rechts nog twee (waaronder de infoschuur) en ertegenover, links van de weg, ligt een tabaksschuur met een veldje met tabaksplanten (teeltvoorbeeld met in okt bloei met mooie roze bloemen). Wandel voorbij de infoschuur RD over de verharde weg (Veenweg) en ga bij de doorgaande weg RA het voetpad op langs de Veenendaalsestraatweg. Loop door tot aan de Zwijnsbergen, vlakbij het beginpunt. Ga links de Zwijnsbergen op en loop RD terug naar de parkeerplaats.

Toegankelijkheid: deze route is niet toegankelijk voor mindervaliden vanwege de zandpaden en het hoogteverschil.

Paden: verhard (tegels, asfalt), zand- en graspaden.

1. Op de parkeerplaats ‘Plantage Willem III’ achteraan bij de infoborden links via klaphekje het natuurgebied in. Splitsing rechts aanhouden, (donker)blauwe route. Je loopt nu over een sandr met daarop het terrein van de voormalige Tabaksplantage Willem III. Pad blijven volgen, je kruist een eikensingel (= windsingel). Het pad loopt hier door een smeltwaterdal. Je kruist een tweede eikensingel (windsingel) en volgt het pad verder door het smeltwaterdal. Bij een waterpoel slingert het pad naar links en meteen weer naar rechts, blijf de blauwe route volgen. Je klimt de stuwwal op. Einde pad (en heideveld) LA, pad met rechts eiken. Negeer pad naar links RD pad met rechts beukenlaan (zijpad negeren).

2. Op het punt waar de paaltjesroute linksaf slaat, RA door klaphekje het pad verlaten. Einde pad weer door klaphek en LA langs weg (Defensieweg). Doorgaande weg (N416, druk!) oversteken en RD door houten hekje (Landgoed Prattenburg), brede sparrenlaan in. Einde LA (groen paaltje). Pad RD volgen. Links van grote beuk de hei op (groene route) paaltje). Einde pad RA (groene route negeren). Einde pad RA, langs heideveldje en RD. Pad gaat over in zandweg door stiltegebied met bocht naar rechts. Ga linksaf langs de afsluitpaal en meteen weer RA brede zandweg (bordje Boswachterij Amerongse Berg). Negeer gelijk het ruiterpad naar links.

3. Kies dan 2e pad naar links in (routepaaltje). Einde RA en meteen na betonnen infopaaltje over grafheuvels weer LA (ruiterpad). Bij het eerste (doodlopende) zijpaadje links zie je een grafheuvel. Vervolg het bospad. Einde LA, brede halfverharde bosweg. Deze weg blijven volgen. Na 500 meter in flauwe bocht naar links (links van het pad staat routepaaltje) kruising RA, bospad in met paaltje ‘honden aangelijnd’ en grote beuk. Eerste pad LA en na 50 m kruising RD. Zijpad negeren, mee met bocht naar rechts. Op splitsing RA, langs de grenspaal op de Galgenberg. Bospad omlaag volgen met kronkels. Na 400 meter na greppeltje (omgevallen boom) links aanhouden (zijpad negeren) en 25 m verderop geasfalteerd fietspad oversteken (even links staat ANWB-paddenstoel 22827).

4. RD brede halfverharde bosweg vervolgen. Op de vijfsprong deze stijgende weg met flauwe bocht naar links blijven volgen. Op kruising (bankje) LA, zandpad; je loopt nu het sterrenbos in (kijk even om!). Zijpaden negeren (is ring rond sterrenbos). Boven bij de Eenzame Eik het 2e zandpad rechts (schuin rechts) in. Kruising met pad (is ring rond sterrenbos) RD oversteken, hierbij het linker pad aanhouden. Breed pad door smeltwaterdal met bochten omlaag volgen (kruisende paden negeren). Beneden rechtdoor, restaurant Mas Montagne  aan rechterhand passeren (achter de tabaksschuur van Mas Montagne ligt de educatieve replica van een grafheuvel). Na lage slagboom RA, langs de Kolom van Lady Athlone, en RD (slagboom) het bos in.

5.

Pad volgen met bocht naar links. Op dubbele kruising RD, pad door de velden. Je ziet de tabaksschuren al liggen. Even verderop zie je er rechts twee (waaronder de infoschuur) en ertegenover, links van de weg, een tabaksschuur met een veldje met tabaksplanten (teeltvoorbeeld met in de nazomer mooie roze bloemen).

Wandel voorbij de infoschuur RD over de verharde weg (Veenweg) en steek de doorgaande (drukke) weg over. Verder RD, breed bospad omlaag Amerongse Bovenpolder in (natuurroute). Na 50 m scherp RA en trap omhoog voor de restanten van de galg van ’t Gerecht. Weer terug beneden het pad vervolgen. De route gaat voor de slagboom van Utrechts Landschap scherp LA, tweesporig graspad langs weiland.

Routeverlenging naar het museum (2 km extra)

Ga voor het Tabaksteeltmusem (en het kasteel) hier langs de slagboom RD. 1e linksaf, pad ‘Natuurroute’. Einde op de kasteelwal RA en einde RA, weg volgen onder de kerk van oud Amerongen langs (aan linkerhand). Splitsing links aanhouden en einde weer LA. Na 50 m ligt het museum links.
Na museumbezoek RA, weg teruglopen en bij horeca RA. Eerste LA, Zandvoort. Weg uitlopen. Na lage slagboom rechts aanhouden, tweesporig graspad langs weiland.

6. Het pad gaat langs de Amerongse Bovenpolder en het uitkijkplatform. Pad blijven volgen, via klaphekjes. Einde bij lage slagboom LA (50 m verder RD staat molen ‘t Wissel). Halverwege het straatje (rechterhand, Molenweg 4) staat nog een oude grenspaal van Amerongen, Ginkel en Elst. Doorgaande weg (Elsterstraatweg: druk!) oversteken en RD breed bospad in, wordt brede beukenlaan. Na 500 m op kruising RA. Net voor einde (slagboom) RA, ruiterpad parallel aan de weg. Met pad mee naar links, bos verlaten. Straat oversteken en RD, Paardenkop, met meteen links de monumentale tabaksboerderij ‘De Paardekop’ en even verderop nog een tabaksschuur (Vissersweg 42).

7. Paardenkop gaat over in Franseweg. Splitsing links aanhouden, Franseweg, en straat helemaal uitlopen (ca. 1 km). Dan de doorgaande weg (Veenendaalsestraatweg) oversteken en RD, Zwijnsbergen. Na 500 m zie je links weer de open velden van het natuurgebied. Stel je eens voor hoe hier ooit de tabaksplantage Willem III lag met duizenden planten. Ga tegenover huisnummer 27 door het klaphekje van het Utrechts Landschap het begrazingsgebied in. Loop even RD en ga na 100 m schuin  RA (beetje terug) op pad. Dit pad brengt je terug naar de parkeerplaats.

Kort na de start van de route heb je rechts uitzicht op de oprit van de voormalige Tabaksplantage Willem III, geflankeerd door jonge bomen, en een oude tabaksschuur – een zwart geteerde lage houten schuur met hoog pannendak – en over de velden waar ooit de tabaksakkers lagen. De naar de toenmalige koning vernoemde plantage werd in 1853 gesticht en telde ooit honderd hectare en veertien tabaksschuren. Je wandelt over het terrein van de plantage, die op een sandr lag, een smeltwaterwaaier van de stuwwal uit de voorlaatste ijstijd, het Saalien. Aan het einde van de ijstijd kwam veel smeltwater vrij, dat op zijn weg van de stuwwal veel zand meenam en dat lager weer afzette. Hier bij Amerongen vormde de sandr de zuidelijke zijde van de Utrechtse Heuvelrug. Tabaksplanten gedijden hier goed op de warmere, zonbeschenen helling, waardoor Amerongen eeuwenlang het centrum van de Nederlandse tabaksteelt was.

In het terrein van de voormalige plantage zijn nog steeds restanten te zien van de strakke ontsluitingspaden en van twee windsingels. Het zijn de twee eikensingels die je kruist. De bomenlanen beschermden de tabaksplanten, die gevoelig zijn voor wind. Voor de beschutting van de jonge tabaksplanten werden de percelen ook opgedeeld in kleinere veldjes, die met bonenstaken werden omringd.

Even verderop loopt het pad door een smeltwaterdal, dat tot aardkundig monument is uitgeroepen. Tijdens de laatste ijstijd bereikte het landijs ons land niet, maar het was hier wel koud en er lag sneeuw. Wanneer in de zomers de sneeuw smolt, kon het water niet wegzakken omdat de bodem nog grotendeels bevroren was (permafrost). Het wegsijpelende water sleet op zijn weg omlaag naar de rivier meerdere sneeuwsmeltwaterdalen uit in de stuwwal, waarvan dit het duidelijkste voorbeeld is.

De heidevelden waren belangrijk voor de tabaksteelt. Door beweiding van schapen werd hier de benodigde mest geproduceerd voor de tabaksakkers.

Aan de voet van de Elsterberg (62 m) liggen veel grafheuvels. Het betonnen informatiepaaltje wijst naar één grafheuvel die dicht langs de route ligt en zichtbaar opbolt achter een houten dranghekje. Hij behoort tot een cluster van 9 grafheuvels die hier in de omgeving verspreid liggen. De heuvels stammen uit de bronstijd en zijn zo’n 3000 jaar oud. Verder op de wandeling is ter hoogte van de tabaksschuur van ’t Berghuis een educatieve replica van een grafheuvel te bewonderen, waar je doorheen kunt lopen.

De 3 meter hoge hardstenen paal op de Galgenberg is hier vermoedelijk in 1717 op verzoek van de graaf van Athlone geplaatst om de gerechtelijke en bestuurlijke grens tussen Amerongen – waarvan hij heer was – en Rhenen vast te leggen. Die grens was niet eenduidig, wat aanleiding gaf tot conflicten, bijvoorbeeld over het innen van belastingen. Op de paal staat het wapen van Amerongen en de tekst ‘Hooge Heerlyckheid Amerongen, Ginkel en Elst’. De naam van de 45 meter hoge Galgenberg geeft aan dat op deze berg ooit een galg heeft gestaan.

Dicht bij het hoogste punt van de Utrechtse Heuvelrug, de Amerongse Berg, ligt het Sterrenbos. Het wielvormige stelsel met 8 paden werd aangelegd door ‘Annebetje’ van Tuyll van Serooskerken en haar man Frederik van Reede, heer van Amerongen en de vijfde graaf van Athlone. Uit kaarten is af te leiden dat het sterrenbos, ook wel ‘manege’ genoemd eind 18e eeuw moet zijn aangelegd. Bovenop staat de ‘Eenzame Eik’ en vanaf hier heb je een prachtig uitzicht op de omgeving.

Dit monument wordt ook wel de Naald van Amerongen genoemd en werd in 1818 opgericht om de nederlaag van Napoleon bij Waterloo te vieren. De oprichtster, wederom Anna Elisabeth van Tuyll van Serooskerken, was in het gevolg van stadhouder Willem V naar Engeland uitgeweken en haar drie zonen vochten op het slagveld. ‘Annebetje’ was maar wat blij dat haar ballingschap ten einde was en dat haar zonen veilig waren teruggekeerd! De gedenknaald van de hand van landschapsarchitect Jan David Zocher stond eerst hoger op de Amerongse berg. Toen de bossen kort na de Tweede Wereldoorlog een nieuwe eigenaar kregen, verdween het monument echter van de kaart. Dat beviel de bevolking maar niets, waarop de vrijwillige brandweer in 1962 zijn kans schoon zag en het begraven monument tijdens een nachtelijke zoektocht veilig wist te stellen. In 1963, ter ere van de 150-jarige onafhankelijkheid van Nederland, werd het monument in ere hersteld – vlakbij het eveneens door jonkvrouwe Annebetje gestichte Berghuis.

Waar het bos overgaat in open veld staan vier oude tabaksschuren van het Amerongse model. De lage met pannen gedekte houten schuren zijn voorzien van opklapbare ventilatieluiken, waardoor de op staken geregen bladeren sneller droogden. Let eens op de scharnierende delen in de lage zijwanden van de schuren. Binnen in het Informatiecentrum Tabaksschuur Amerongen is de ankerbalkgebintconstructie met in de kap het hangende stelsel van tabaksdroogrekken te bewonderen.

Recht tegenover het informatiecentrum staat een tabaksschuur met daartegenover een klein tabaksakkertje. Het is een mooi voorbeeld van een teeltveldje met de beschutting biedende bonenstaken eromheen. In oktober bloeien de planten onverwacht mooi met roze bloemen.

De Nederlandse tabak was vooral geschikt om te snuiven, te pruimen of als pijptabak. Rond 1900 nam de concurrentie van de in de tropen geteelde tabak sterk toe, die geschikt was om sigaren van te rollen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog volgde nog een korte opleving, maar daarna nam de Nederlandse teelt hand over hand af. Een schimmelziekte zorgde tegen 1960 voor de genadeklap.

Vlak bij het oude Amerongse kerkhof op de heuvel zijn enkele restanten bewaard gebleven van de permanente tentoonstellingsgalg die het dorp rijk was. Deze moet hier tot uiterlijk 1809 hebben gestaan, want in dat jaar werd een verordening tot het afbreken van alle galgen in Utrecht van kracht. De galg zou echter nooit gebruikt zijn. Hij diende voornamelijk als symbool van de hoge rechtsmacht: een hoge heerlijkheid mocht zelfstandig het doodvonnis uitspreken en uitvoeren.

Een optioneel stukje route voert langs het kasteel en door oud Amerongen. Naar verluidt waren de kasteelheren overigens de enigen die duiven mochten houden – en laat dat nou de beste mest voor de tabak zijn …

In het Tabaksteeltmuseum kom je alles te weten over de teelt en geschiedenis van de tabak in deze regio. Het museum bevindt zich in een voormalige droogschuur, waar in achterste deel wordt getoond hoe tabak van het eigen proefveldje wordt gedroogd en verwerkt (www.tabaksteeltmuseum.nl).

Voor het huis op Molenweg 4 (met daarachter korenmolen ’t Wissel uit 1855) staat een kleiner model grenspaal waarop te zien is dat de woorden Hooge Heerlyckheid achteraf zijn weggeslepen. De grens liep oorspronkelijk door Elst, waardoor een stukje van het dorp bij het grondgebied van Amerongen hoorde. Sinds de gemeentelijke herindeling van 2006 is dat deel bij de gemeente Rhenen gevoegd.